پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از علم پزشکی است که در حوزه تصویربرداری پزشکی، پرتونگاری و فیزیک پزشکی کاربرد دارد.
در‌این شاخه از علم پزشکی از رادیوداروها و رادیوایزوتوپها برای شناسایی و درمان بیماری‌ها مختلف از قبیل سرطان استفاده می‌شود. ویژگی بارز این رشته در ایجاد تصویری از عملکردهای متابولیکی و بیوشیمیایی بدن است. این ویژگی وجه تمایز این روش تصویربرداری با سایر روش‌های تصویربرداری مانند سی تی اسکن و ام آر آی است. در این روش‌ها برخلاف پزشکی هسته‌ای تنها اطلاعات ساختاری و آناتومیکی بدن ارائه می‌شود.
آیا با مرکز پزشکی هسته‌ای آشنایی دارید؟
آیا می‌دانید که پزشکی هسته‌ای در شناسایی و درمان چه بیماری‌هایی نقش دارد؟
آیا شما نیز علاقه‌مند به تحصیل در رشته پزشکی هسته‌ای هستید؟
برای آشنایی بیشتر با این شاخه از علم پزشکی و پاسخ سوالات مطرح شده با ما در ادامه همراه باشید.
پزشکی هسته‌ای چیست؟
پزشکی هسته‌ای در حال حاضر جزء کم‌خطرترین و ایمن‌ترین روش‌های تصویربرداری تشخیصی است که در تمام دنیا استفاده می‌شود.
به بیان دیگر پزشکی هسته‌ای، همان استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. کشور ما با تکیه بر دانش متخصصان و دانشمندان داخلی، در سال‌های اخیر پیشرفت‌های زیادی در این زمینه داشته است.
روش تصویربرداری در پزشکی هسته‌ای، جزو ایمن‌ترین و کم‌خطرترین روش‌های تشخیصی و درمانی است.
رادیودارو و رادیوایزوتوپ چیست؟
رادیوداروها مواد رادیواکتیوی هستند که در حوزه پزشکی به منظور تشخیص و درمان استفاده می‌شوند.
رادیوایزوتوپها زیرمجموعه‌ای از رادیوداروها هستند که بیش از ۳۰ سال است در حوزه تشخیص و درمان استفاده می‌شوند.
رادیوایزوتوپها گروهی از عناصر جدول تناوبی هستند که ناپایدار بوده و با توجه به ساختار اتمی خود پرتودهی می‌کنند. در واقع این عناصر با پرتودهی از حالت ناپایدار به حالت پایدار تبدیل می‌شوند.
پرتوهای ساطع شده از این عناصر پرتوهای آلفا، بتا و گاما هستند. این پرتوها یا امواج هر کدام مشخصات خاص خود را دارند. طول و موج و سطح انرژی در‌این امواج متفاوت است.
در پزشکی از خاصیت پرتودهی این عناصر برای تشخیص و درمان استفاده می‌شود. پرکاربردترین و قابل استفاده‌ترین رادیوایزوتوپ در حوزه پزشکی پرتو گاما است. علت کاربرد این پرتو در پزشکی، قابل اندازه‌گیر‌ی بودن آن در خارج از بدن است.
به طور کلی ۱۸۰۰ رادیوایزوتوپ در طبیعت شناخته شده است. ۲۰۰ رادیوایزوتوپ از بین انواع رادیوایزوتوپها کاربرد داشته و استفاده می‌شوند.
در درمان‌های پزشکی هسته‌ای از چه موادی استفاده می‌شود؟
مواد رادیو اکتیو مورد استفاده در حوزه پزشکی عمدتا شامل موارد زیر می‌شود:
- درمان با استفاده از ید رادیواکتیو: کاربرد برای درمان پرکاری تیروئید و سرطان تیروئید؛
- فسفر رادیواکتیو (P32): کاربرد در درمان اختلالات خونی؛
- ید رادیواکتیو با برچسب مایو دو بنزیل گوانیدین: کاربرد در درمان تومورهای غده فوق کلیوی بزرگسالان، تومورهای عصبی و غده فوق کلیوی در کودکان؛
- آنتی‌بادی‌های رادیواکتیو: در درمان اشکال خاصی از سرطان سیستم لنفاوی؛
- مواد رادیواکتیو مورد استفاده در متاستاز دردناک تومور در استخوان‌ها.
کاربرد پزشکی هسته‌ای در درمان چه بیماری‌هایی است؟
این رشته در درمان و شناسایی بیماری‌های بزرگسالان و کودکان کاربرد متفاوت دارد.
کاربرد در درمان بیماری‌های کودکان
پزشکی هسته‌ای در درمان بیماری‌های کودکان کاربرد فراوانی دارد. عمده‌ترین کاربرد این روش در حوزه درمان کودک شامل موارد زیر است:
- ارزیابی بیماری‌های مادرزادی قلب از لحاظ جریان خون ریوی و شنت؛
- ارزیابی از نظر باز بودن شنت‌های بطنی در مغز؛
- بررسی ناهنجاری‌های مری و ریفلاکس مری؛
- بررسی باز بودن مجرای اشک.
کاربرد در درمان بیماری‌های بزرگسالان
پزشکی هسته‌ای در درمان و شناسایی برخی بیماری‌ها و ناهنجاری‌ها در بزرگسالان کاربرد دارد.
- ارزیابی و شناسایی بیماری‌های قلبی و مشکلات مرتبط با قلب؛
- ارزیابی و شناسایی مشکلات ریوی و بررسی عملکرد ریه؛
- بررسی استخوان‌ها از نظر شکستگی، عفونت، آرتروز، تومورهای استخوانی، بیماری‌های متاستاتیک و شناسایی محل بیوپسی؛
- بررسی ناهنجاری‌های مغزی از قبیل آلزایمر، تشنج و دیگر ناهنجاری‌های مغزی؛
- شناسایی التهاب یا عملکرد غیرطبیعی کیسه صفرا و ارزیابی عوارض بعد از عمل جراحی کیسه صفرا؛
- شناسایی خونریزی شکمی؛
- بررسی ورم لنفاوی؛
- تعیین محل فونت؛
- ارزیابی تخلیه معده؛
- ارزیابی پرکاری غده تیروئید؛
- ارزیابی و تفکیک تیروئید پرکار و کم‌کار؛
- ارزیابی و بررسی تب‌های ناشناخته؛
- ارزیابی جریان مایع نخاعی و نشت احتمالی مایع.
درمان سرطان
کاربرد پزشکی هسته‌ای در شناسایی و درمان سرطان شامل موارد زیر است؛
- تشخیص تومورهای نادر لوزالمعده و غدد فوق کلیوی؛
- مشخص کردن گره‌های لنفاوی نگهبان قبل از جراحی در بیماران مبتلا به سرطان پوست و پستان؛
- ارزیابی گسترش سرطان و پیشرفت آن در قسمت‌های مختلف بدن و مرحله‌بندی سرطان؛
- ارزیابی میزان پاسخ سرطان به درمان؛
- تشخیص بازگشت سرطان.
فرآیند اصلی در پزشکی هسته‌ای
در معاینات پزشکی هسته‌ای، عمدتا بر فعالیت‌های متابولیکی بدن متمرکز هستند. در بخش‌های با فعالیت بالا، تجمع رادیو تراکرها بیشتر می‌شود. در بخش‌هایی از بدن که فعالیت‌های متابولیکی کمتر است، تجمع مواد رادیو اکتیو کمتر می‌شود.
در آزمایشات پزشکی هسته‌ای، از ماده‌ای به نام رادیودارو یا رادیو تراکر استفاده می‌شود. رادیودارو به جریان خون بیمار تزریق می‌شود، گاهی به‌عنوان گاز، استنشاق یا بلعیده می‌شود. ماده در بخشی از بدن که مورد معاینه است، تجمع پیدا کرده و امواج گاما ساطع می‌کند. امواج گامای منعکس شده توسط دوربین‌های مخصوص دریافت شده و با کمک رایانه آنها را تبدیل به تصاویر توصیفی می‌کند. این تصاویر جزئیات دقیقی راجع به ساختار و عملکرد اندام و بافت مورد معاینه ارائه می‌دهند.
قابل ذکر است که رادیوداروی مخصوص هر عضو بدن، با یک ماده رادیواکتیو مخصوص ترکیب می‌شود؛ درنتیجه دارو نشان‌دار می‌شود. سپس این ترکیب نشان‌دار شده با ماده رادیواکتیو پس از ورود به بدن در عضو مورد نظر تجمع پیدا کند.
مرکز پزشکی هسته‌ای
در مرکز پزشکی هسته‌ای از دانش پزشکی هسته‌ای برای درمان و شناسایی بیماری‌ها استفاده می‌شود. در این مرکز از تجهیزات پزشکی هسته‌ای و متخصصان این رشته در شناسایی و درمان استفاده می‌شود.
در یک مرکز پزشک هسته‌ای اشعه‌ها از طرف بدن وارد دستگاه‌های مخصوص می‌شود. در سایر مراکز تصویربرداری مانند رادیوگرافی اشعه از دستگاه وارد بدن بیمار می‌شود.
آمادگی برای عکسبرداری در مرکز پزشکی هسته‌ای
برای انجام عکسبرداری در مرکز پزشکی هسته‌ای توجه به نکات زیر مهم است:
- در صورت وجود بارداری یا احتمال شیردهی باید پزشک و تکنسین فنی مطلع باشند؛
- درباره استفاده از انواع داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌های گیاهی پزشک و تکنسین فنی را مطلع کنید؛
- مواردی از قبیل آلرژی و سایر موارد بیماری را به پزشک و تکنسین اطلاع دهید؛
- بدون جواهرات، لوازم تزئینی و فلزی وارد اتاق عکسبرداری شوید؛
- دستورالعمل‌هایی که متناسب با نوع اسکن به شما داده می‌شود، باید کاملا رعایت شود. تداخل‌های دارویی و درمان‌های دیگر مهم بوده و باید به آنها توجه شود.
تجهیزات در این مراکز
در مرکز پزشکی هسته‌ای برای انجام عکسبرداری و معاینات پزشکی از دوربین‌ها و تجهیزات خاص استفاده می‌شود.
دوربین گاما
دوربین گاما که به آن دوربین چشمک زن هم گفته می‌شود، در واقع همان دوربینی است که اشعه‌های گامایی را که از اعضای بدن ساطع می‌شود، دریافت و به تصاویر خاص تبدیل می‌کند. این دوربین از آشکارسازهای تشعشع به نام سر دوربین تشکیل شده است. تخت معاینه بیمار، بین دو سر دوربین گامای موازی که بالای سر بیمار مستقر شده است، قرار می‌گیرد. دوربین گاما این امکان را دارد که با زاویه ۹۰ درجه تغییر جهت داده و روی بدن بیمار متمرکز شود.
اسکنر PET
این اسکنر دستگاه بزرگی است که در وسط آن سوراخی بزرگ و دونات شکل قرار دارد. اسکنر PET بیشتر شبیه دستگاه CT یا MRI است. چندین حلقه از تصویربرداری‌های داخل این دستگاه، اشعه‌های رادیواکتیو ساطع شده از بدن بیمار را ثبت می‌کنند.
رایانه
رایانه در تبدیل داده‌های به‌دست‌آمده از دوربین گاما به تصویر نقش دارد.
پروب
پروب دستگاه کوچک شبیه میکروفون است که رادیوتراکرها را در ناحیه کوچکی از بدن تشخیص داده و اندازه‌گیر‌ی می‌کند.
در مرکز پزشکی هسته‌ای از چه بخش‌هایی عکسبرداری و اسکن انجام می‌شود؟
در این مراکز عکسبرداری و اسکن از بخش‌های مختلف بدن انجام می‌شود. هر مرکز ممکن است تعدادی از این دستگاه‌های خاص را داشته باشد. دستگاه‌های موجود برای عکسبرداری بخش‌های مختلف در مراکز پزشکی هسته‌ای شامل موارد زیر می‌شوند:
- اسکن دستگاه گوارش؛
- اسکن کیسه صفرا و مجاری؛
- اسکن مجاری اشک؛
- اسکن ریه (برای ارزیابی آمبولی ریوی)؛
- اسکن قلب برای ارزیابی اختلالات قلبی؛
- اسکن تیروئید و پاراتیروئید (بررسی اختلالات پرکاری و کم‌کاری)؛
- اسکن استخوان برای ارزیابی تومورهای استخوانی و بررسی متاستاز؛
- اسکن کلیه برای بررسی GFR، DTPA و DMSA؛
- اسکن مغز به منظور ارزیابی صرع، اختلالات بویایی و مرگ مغزی.
رعایت نکات ایمنی در مرکز پزشکی هسته‌ای
در مرکز پزشکی هسته‌ای تکنسین‌ها و افراد دیگری مشغول به کار هستند. پرستاران، مسئول پذیرش و افرادی که نظافت مرکز را به عهده دارند. تما‌می افراد ملزم به رعایت نکات ایمنی هستند. سلامت کارکنان این مرکز بسیار مهم است.
نکات ایمنی زیر باید در این مراکز رعایت شود:
- حتما از لباس‌های مخصوص و محافظ استفاده شود؛
- از خوردن، آشامیدن و استعمال دخانیات در محل رادیونوکلئوتیدها خودداری شود؛
- پس از اتمام کار با رادیونوکلئوتیدها دست‌ها، کفش و لباس‌ها شسته شوند؛
- در صورتی که زمین آغشته به مواد رادیواکتیو شد، محل آن فورا تمیز شود.
آیا روش‌های عکسبرداری و درمانی پزشکی هسته‌ای مضراتی دارند؟
خطرات درمانی این رشته باید در برابر مزایای بالفعل‌این روش ارزیابی شود. البته پزشک قبل از درمان همیشه شما را از خطرات احتمالی آگاه می‌کند و به شما فرصت پرسش سوالات و برطرف شدن ابهامات را خواهد داد. برخی از خطرات احتمالی مشاهده شده در این روش شامل موارد زیر است:
- در مواردی مشاهده شده است که واکنش‌های آلرژیک به رادیو تراکرها مشاهده شده است. البته این نوع واکنش‌ها نادر و خفیف هستند. در صورتی که افراد مواردی از این قبیل را در تصویربرداری و درمان‌های قبلی خود مشاهده کرده‌اند، لازم است که در مراجعات بعدی خود موضوع را به تکنسین یا پزشک مربوطه در مرکز پزشکی هسته‌ای اطلاع دهند.
- زنان در صورت وجود احتمال بارداری یا شیردهی همیشه باید به پزشک و تکنسین رادیولوژی خود اطلاع دهند. برای اطلاعات بیشتر درباره بارداری، شیردهی و تصویربرداری پزشکی هسته‌ای به صفحه روش‌های ایمنی در اشعه‌ایکس، رادیولوژی مداخله‌ای و روش‌های پزشکی هسته‌ای مراجعه کنید.
فواید کلی پزشکی هسته‌ای
- اسکن‌های پزشکی هسته‌ای مفیدترین اطلاعات تشخیصی یا درمانی را برای بیماران فراهم می‌کنند؛
- در روش‌های تصویربرداری پزشکی اطلاعات دقیق متابولیکی از بدن فراهم می‌شود در‌حالی‌که در سایر روش‌های تصویربرداری از قبیل ام آر آی و سی تی اسکن اطلاعات ساختاری و آناتومیکی در اختیار پزشک و بیمار قرار می‌گیرد؛
- روش‌های تشخیصی پزشکی هسته‌ای، پتانسیل شناسایی بیماری را در مراحل اولیه دارد. در این روش بیماری در مراحل اولیه و قبل از بروز علائم مربوط به مراحل پیشرفته شناسایی می‌شود. به‌این ترتیب شانس درمان در بیماری‌های بدخیم به طور چشم‌گیر‌ی افزایش می‌یاید؛
- اسکن پزشکی هسته‌ای هزینه کمتری را در بر دارد و حتی این امکان است که اطلاعات دقیق‌تری نسبت به جراجی‌های باز در اختیار تیم درمانی قرار دهد؛
- با تشخیص خوش‌خیم و بدخیم بودن تومور‌ها در اسکن PET، این امکان فراهم می‌شود که نیاز به نمونه‌برداری از بین ببرد. حتی با استفاده از این روش بهترین محل برای نمونه‌برداری شناسایی می‌شود؛
- اطلاعات جزئی و دقیقی که توسط اسکن PET فراهم می‌شود، در برنامه‌ریزی پرتودرمانی استفاده می‌شوند.
با دانستن مزایای روش‌های مورد استفاده در پزشکی هسته‌ای مشخص می‌شود که خدمات فراوانی که در این شاخه از علم پزشکی به بیماران داده می‌شود، آن قدر قابل توجه است که مضرات محدود آن قابل چشم‌پوشی است.
تحول عظیمی به واسطه استفاده از رادیوایزوتوپها در علم پزشکی پدبد آمده است. با استفاده از روش‌های نوین هسته‌ای درمان و تشخیص بیماری‌ها تحولات چشم‌گیر‌ی داشته است.
رشته پزشکی هسته‌ای
رشته پزشکی هسته‌ای (Nuclear Medicine) شاخه‌ای از پزشکی و میان‌رشته‌ای و برخاسته از رشته‌های تصویربرداری پزشکی، فیزیک پزشکی و پرتونگاری مولکولی است.
به عبارت دیگر پزشکی هسته‌ای عبارت است از همه اقدامات تخصصی، تشخیصی و درمانی در دو خطه بالینی و پاراکلینیکی که در آن از خواص هسته‌ای مواد و رادیوایزوتوپها برای درمان و تشخیص استفاده می‌شود.
در این رشته افرادی تربیت می‌شوند که بعد از فارغ التحصیلی‌این توانایی را داشته باشند زیر نظر پزشکان و متخصصان در مراکز تشخیص و درمانی پزشکی هسته‌ای و مراکز آموزشی مرتبط، به بیماران درباره چگونگی مصرف صحیح داروهای رادیو اکتیو (رادیو داروها) تجویز شده و محافظت از آنها در برابر اشعه یون‌ساز یاری نمایند.
مهمترین کاربردهای این رشته شامل موارد زیر است؛
- کاربردهای بالینی رادیوبیولوژی؛
- استفاده از رادیوداروها؛
- حفاظت در برابر اشعه و دوزیمتری.
پزشکی هسته‌ای در کشورهای صنعتی
در کشورهای پیشرفته و صنعتی، پزشکی هسته‌ای در جنبه‌ها و زمینه‌های مختلف ظاهر می‌شود. در واقع پزشکی هسته‌ای شامل این موارد می شود:
- مأمور حفاظت از پرتو؛
- تکنولوژیست هسته‌ای (در سطح کارشناسی)؛
- داروگر هسته‌ای که گرایشی از رشته داروسازی است؛
- دکترای (PhD) پزشکی هسته‌ای که اغلب شغل آکادمیک است؛
- مأمور حفاظت از پرتو؛
- شاخه‌ای فیزیک پزشکی که احتیاج به بورد ABR و ABSNM دارد.
تحصیل در سطح کارشناسی و بالاتر در رشته تکنولوژی پزشکی هسته‌ای
در ایران از سال ۸۲ -۸۳ دانشگاه‌ها اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع کاردانی تکنولوژی هسته‌ای کرده‌اند. پذیرش در این رشته بنا به توصیه مراکز آموزشی و بخش‌های پزشکی هسته‌ای انجام شد. در این مراکز نیاز به نیروی کارشناس احساس شد و پذیرش دانشجو در مقطع کاردانی آغاز گردید.
فردی که کارشناس تکنولوژی هسته‌ای است، این امکان را دارد که در مراکز مخصوص این رشته به پزشک متخصص هسته‌ای در انجام روش‌های پزشکی کمک کند.
کارشناس تکنولوژی پزشکی هسته‌ای تحت نظارت مستقیم پزشک متخصص هسته‌ای و زیر نظر او به تهیه و ارائه پرتو داروها، کار با دستگاه‌های پزشکی هسته‌ای و تصویربرداری از بیمار، چاپ تصویرها و ارائه آنها به پزشک می‌کند.
فردی که تکنولوژیست پزشکی هسته‌ای است، این امکان را دارد که به عنوان مأمور حفاظت از پرتو مشغول به کار شود.
در یران این رشته یک رشته در سطح کارشناسی است. در حال حاضر تنها در سطح کارشناسی رشته پزشکی هسته‌ای دانشجو پذیرفته می‌شود.
علاقه‌مندان به ادامه تحصیل در این رشته در سطوح بالاتر در رشته‌های زیر امکان ادامه تحصیل دارند:
- رشته مهندسی پزشکی (بیوالکتریک)؛
- رشته اپیدمیولوژی؛ رسته اقتصاد بهداشت؛
- رشته مهندسی پزشکی (زیست مواد)؛
- رشته ارزیابی فن‌آوری سلامت؛
- رشته انفورماتیک پزشکی؛
- رشته رادیولوژی و حفاظت پرتویی؛
- رشته آمار زیستی؛
- رشته زیست فن‌آوری پزشکی؛
- رشته نانوتکنولوژی؛
- رشته مدیریت خدمات بهداشتی درمانی؛
- رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی؛
- رشته رفاه اجتماعی؛
- رشته تاریخ علوم پزشکی؛
- رشته علوم داروهای پرتوزا؛
- آموزش پزشکی؛
- تکنولوژی آموزشی در علوم پزشکی؛
- ژورنالیسم پزشکی؛
- فن‌آوری تصویربرداری پزشکی؛
- رشته مدیریت برنامه‌ریزی الکترونیکی در علوم پزشکی.
کلام آخر
پزشکی هسته‌ای معنای واقعی استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. در این شاخه از علم پزشکی از عناصر ایزوتوپ موجود در طبیعت برای تشخیص و درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود. ایزوتوپ‌های ناپایدار با ساطع کردن پرتوهای آلفا، بتا و گاما به حالت پایدار تبدیل می‌شوند. پرتو گاما کاربردی‌ترین پرتو ساطع شده از عناصر ایزوتوپی است؛ زیرا خارج از بدن قابلیت اندازه‌گیر‌ی دارد.
امروزه از پزشکی هسته‌ای در تشخیص و درمان بیماری‌ها، بخش‌ها و اعضای مختلف بدن از قبیل قلب، مغز، استخوان، اعضای گوارشی و بسیاری از اعضای دیگر کاربرد دارند. در بحث تشخیص و درمان سرطان روش‌های مورد استفاده در پزشکی هسته‌ای به نتایح بی نظیری دست یافته اند.
در درمان کودکان در تشخیص و درمان برخی از بیماری‌های مادرزادی، بیماری‌های قلبی و مغزی بسیار کاربرد بسیار مؤثری داشته است.
در‌این زمینه‌ها کشور ما نیز با تکیه بر دانشمندان داخلی همگام با کشورهای پیشرفته و صنعتی دنیا پیش رفته است.
با توجه به نیاز احساس شده در مراکز درمانی، در حدود دو دهه است که در کشور ما در رشته تکنولوژی پزشکی هسته‌ای دانشجو پذیرفته می‌شود. امکان ادامه تحصیل در این رشته در کشور تا مقطع کارشناسی فراهم است. دانشجویان کارشناسی این رشته برای ادامه تحصیل این امکان را دارند که در برخی رشته‌های دیگر تحصیلات خود را ادامه دهند.
استفاده از پزشکی هسته‌ای موفقیت‌های قابل توجهی را نصیب بشر در حوزه درمان و پزشکی کرده است. به نظر می‌رسد مزایای استفاده از خواص رادیوایزوتوپها و رادیوداروها برای انسان آنقدر زیاد بوده است که انسان‌ها خواستار استفاده بیشتر از آن باشند. پیش‌بینی می شود که در آینده استفاده از این مواد در پزشکی با پیشرفت علم و تکنولوژی افزایش پیدا کند.